Revista
Haemus: I dashur
Jeton Neziraj. Prania në faqet e Revistës Haemus, me shkrime në shqip e
rumanisht, ka qënë një pjesë shumë e vogël e asaj që po ndodh me dramat e tua
në disa gjuhë dhe në mjaft skena evropiane e më gjerë. Si nisi kjo rrugë dhe
çfarë pengesash vazhdon të hasësh?
Jeton
Neziraj: Gjithçka ka nisur me fillimin e studimeve të dramaturgjisë në Universitetin
e Prishtinës në vitin 1997. Në të vërtetë, ka nisur pak më herët, në kohën sa
isha në Gjermani, ku po qëndroja përkohësisht. Si aksidentalisht, dikush më
ftoi t’i bashkohesha një ekipi teatror shqiptar, amatorë entuziastë, që po
punonin në një dramatizim të „Kronikë në
gur” të Ismail Kadaresë. Kjo ishte edhe hera e parë që po hyja në një
teatër, që ndodhej diku në rrethina të Këlnit. Luaja me violinë në një skenë të
shkurtër. Pak mbaj mend nga ai proces, por më kujtohen thirrjet patetike „Shqipëria është...” (diçka e tillë) të
aktorit kryesor dhe pastaj, në një moment, shpërthimin e regjisorit që i
kërkonte aktorit të mos ishte patetik. Pra, kaq ishte fillimi – e pastaj, kur u
ktheva nga Gjermania, nisa studimet e dramaturgjisë. Isha tërësisht i
papregatitur dhe ajo çka dija për teatrin dhe dramën ishte e barabartë me zero.
Prandaj më është dashur të punoj shumë dhe kam punuar vërtet pa hile, si
thuhet. Ka qenë rruge e gjatë, por jo kush e di sa e mundimshme.
Disi, vërtet nuk e di cilat do t’mund t’i klasifikoja si ‚pengesa’ në punën
time... Më ka humbur sensi i ‚normales’ dhe ‚jo-normales’. Pra, që në Kosovë të
gjitha dramat e mia i kam botuar në Qendrën Multimedia, ku punoj dhe vetëm një
dramë është botuar nga një shtëpi botuese (Buzuku), më duket normale. Që
Ministria e Kulturës e Kosovës refuzon ta mbështesë botimin e dramave të mia,
më duket normale.
Jam mësuar me këtë vend. Poetja polake Eva Lipska thotë „mësohu me vdekjen”.
Si ishte
fëminia jote, mjedisi, njerëzit që të përcollën, apo nga të cilët trashëgove
tema, ngjarje, thënie dhe struktura dramatike?
Përgjithësisht kemi prirje që, me kalimin e viteve, fëmijërinë ta rrëfejmë
me entuziazëm, duke i theksuar, para së gjithash, anët e mira t’asaj periudhe.
Po vërtet fëmijëria ime ka qenë e mirë. Jam rritur në një familje relativisht
të madhe, i rrethuar me libra. Kemi pasur një bibliotekë të pasur që edhe tani
e lakmoj. Natyrisht, asnjë lidhje me shkrimin, teatrin, apo me artet në
përgjithësi. Me mahi, kur më pyesin ndonjëherë, them se gjyshin e kam pasur
balerin të njohur të shkolluar në Vjenë e Paris. Në të vërtetë, gjyshi ka qenë
analfabet, por rrëfimtar shumë i mirë. Ne fëmijët mrekulloheshim nga përrallat
e tij.
Unë besoj se njerëzit me të cilët jam rritur, shokët e fëmijërisë, mësuesit
e të tjerët, kanë hyrë në dramat e mia, në një mënyrë apo një tjetër. Ajo frymë
e humorit morbid që sundonte rrethin ku jam rritur gjendet në dramat e mia, në
shumicën e të cilave gjithmonë zë vend ndonjë përrallë, a ndonjë legjendë e
vjetër.
Unë kam qenë fëmijë mjaft problematik. Shkruaja ngapak, por natyrisht bëhet
fjalë për shkrime naive të adoleshencës. I takoj asaj që quhet si „gjenerata paralele” e viteve '90-ta.
Shkollën e mesme dhe dy vite të fakultetit, si shumica e të rinjëve shqiptarë
në Kosovë asokohe, i kam mbaruar në objekte private; bodrume, xhami e fusha të
hapura. Ka qenë një periudhë e vlimeve të mëdha sociale e politike. Për mua, si
fëmijë, kriza e asaj kohe dhe gjithçka tjetër rreth saj më dukej si lojë. Në të
vërtetë, ne po e jetonim historinë në të tashmen. Sa ka qenë sfiduese, poaq ka
qenë edhe eksituese të jetosh në Kosovë në ato vite. Dhe pavarësisht të
gjithave, ajo gjeneratë, ishim njerëz me shpresa. Me shpresa shumë të mëdha.
Besonim se, duke jetuar, duke u shkolluar (edhe ashtu si mos më keq), duke
shkuar në teatër, ne, në të vërtetë, po i shërbenim lirisë së Kosovës, çlirimit
të saj. Tani, nuk dua të tingëlloj patriot, sepse nuk kam qenë, thjesht po flas
për atë ndjesi dhe për atë entuziazëm që kishim shumica prej nesh si brez.
Kur kam hyrë për herë të parë në Teatrin Kombëtar të Kosovës (asokohe,
Teatri Popullor i Prishtinës), ka qenë një ndjenjë që sot nuk mund ta
përshkruaj, para së gjithash, ndjenjë e frikës dhe fajit. Duhet të ketë qenë viti
1997, kur unë sapo kisha filluar studimet e dramaturgjisë. Teatri Kombëtar
asokohe ishte uzurpuar nga një menagjement serb dhe publiku shqiptar shkonte
rrallë, thjesht e bojkotonte. Unë si student banoja tek një burrë i ndershëm që
quhej Aziz dhe i cili akoma punonte si rrobaqepës në teatër. Ai ngulmoi se
duhej të shkoja ta shihja një shfaqje dhe unë, me shumë zor, pranova. Por fakti
që po hyja në një teatër ku publiku shqiptar shkonte rrallë (dhe, për më tepër,
bëhej fjalë për një shfaqje në gjuhën serbe), më bënte të ndihesha në faj. Dhe
natyrisht kisha edhe frikë që isha mes atij publiku serb. Me siguri ka pasur në
publik edhe të tjerë shqiptarë, por unë kujtoja që isha i vetmi.
Për çfarë
flasin shkrimet e tua të para? Pati ndonjë ngjarje që të stepi, ose të shtyu më
tej me forcë?
Shumica e tyre janë shkrime krejtësisht pa vlerë. Do t’i quaja, më mirë, ushtrime stilistike shkollore, sesa
ndonjë krijim artistik për të qenë. E vetmja vlerë e tyre është se ato janë
shkruar, pra, më kan ndihmuar të kaloj nëpër atë proces shkrimi të domosdoshëm.
Dominohen kryesisht nga patosi dhe janë të ngarkuara me ‘tone’ dramatike.
Natyrisht, rrethanat dhe koha kur janë bërë këto shkrime kanë pasur ndikimin e
vet.
Shkolla e dramaturgjisë, pavarësisht se është mbajtur e zhvilluar në
rrethana jo normale, ka qenë megjithatë tepër e dobishme për mua dhe për shumë
të tjerë që ishin aty me ambicie për t’u bërë dramaturgë. Profesor kryesor kemi
pasur dramaturgun dhe regjisorin e respektuar Ekrem Kryeziun, që na e mësonte
‘zanatin’ e shkrimit të dramës. Ai vjen nga një shkollë shumë e mirë e
dramaturgjisë, ajo e Beogradit, e para viteve '90.
Nuk di të veçoj ndonjë gjë që mund të ketë pasur ndikim
‘të fuqishëm’ në mua, por unë tash e përmend si një anekdotë një ëndërr që kam
parë në kohën sa isha student. Pata parë ëndërr sikur në nënkulmin e një
shtëpie të vjetër gjeta disa drama të vjetra, të shkruara nga autorë të
hershëm, drama më të lashta sesa të gjitha dramat tjera që njeh njerëzimi deri
më tani. Të nesërmen, për çudi, veç ëndrrës, i mbaja mend saktë edhe titujt e
dramave dhe emrat e autorëve. Por, për budallallëk, në vend që t’i shkruaja, i
besova kujtesës. Mbas disa ditësh, harresa natyrisht fashiti shumëçka nga ajo
ëndërr. Tani, kur kanë kaluar kaq shumë vite, krejt çka mbaj mend është shtëpia
ku e kam parë ëndrrën, e cila tani është rrënuar, dhe vetja ime duke shfletuar
ato libra. Nuk dua ta luaj ‘shkrimtarin e madh’ dhe të them se ajo ëndërr duhet
të ketë qenë ndonjë profeci se unë një ditë do të bëhesha shkrimtar i rëndësishëm
etj. Natyrisht jo. Por ajo çka dua të besoj është se ajo ëndërr është ndoshta e
lidhur me këtë vrapin tim të ngethshëm si shkrimtar, me këtë entuziazmin që nuk
po më lë asnjëherë.
Si u prit
kjo mënyrë të shkruari në rrethet letrare brenda dhe jashtë shqipes?
Vlen ai proverbi „askush nuk bëhet
profet në vend të vet”. Kjo sa për të shpjeguar marrëdhënien time me
teatrin shqiptar.
Janë rreth 40 produksione të dramave të mia, të realizuara në Amerikë,
Turqi, Francë, Zvicër, Gjermani e gjetiu, por asnjë në Shqipëri dhe vetëm dy në
Teatrin Kombëtar të Kosovës, një para gati 10 vitesh (Liza po fle) dhe sivjet (prill 2017) e dyta (Bordel Ballkan – e vënë në skenë dy vjet më përpara në Teatrin
Kombëtar të Malit të Zi, me titull o.REST.es
IN PEACE).
Kjo besoj flet mjaft. Natyrisht, në Kosovë janë realizuar edhe disa drama
të tjera, nga teatri „Oda”, nga Teatri i Gjilanit, i Ferizajt dhe shumica
kryesore nga Qendra Multimedia.
Në Shqipëri nuk ka pasur dhe nuk ka kurrfarë interesimi për dramat e mia.
Vjet nisa në konkursin e Teatrit Kombëtar në Tiranë një dramë për projektin e
tyre të leximeve skenike, por nuk e përzgjodhën. Bëhej fjalë për një dramë që,
para pak muajsh, kishte patur premierën në Teatrin Kombëtar të Malit të Zi.
Por, kur kohë mbas kohe kemi sjellë në Tiranë shfaqjet e Qendrës Multimedia,
janë pritur shumë mirë nga publiku. Dhe kjo më ka mjaftuar.
Interesimi kryesor për dramat e mia ka qenë dhe ngelet jashtë kufijve
gjuhësorë të shqipes. Këtë, natyrisht nuk e them me shumë krenari. Pori tillë
është realiteti. Sidomos në Gjermani, Itali, Zvicër, Francë e Turqi dramat e
mia janë pritur mjaft mirë, nga publiku, por edhe nga kritika. Në të vërtetë,
interesimi për to ka ardhur duke u shtuar. Tani, ‚treg’ kryesor e kam
Gjermaninë, Francën, Zvicrën e Turqinë. Deri tani, më së shumti drama më janë
përkthyer e botuar e në turqisht (12 sosh) dhe gjermanisht (10 sosh).
Je i
pranishëm në shtyp edhe si eseist dhe gazetar kulture...
Kam shkruar më herët, qoftë kolumna të rregullta, ese apo shkrime të tjera
gazetareske, e heraherës edhe shkrime për revista e botime të ndryshme
ndërkombëtare, por tani këtë gjë e bëj tepër rrallë. Këto dy-tri vitet e fundit
i jam përkushtuar thuajse tërësisht teatrit. Nuk kam vazhduar të shkruaj as
skenarë filmash, e gjithnjë e më pak shkrime tjera në gazeta, revista a
portale. Jo pse kam nisur të bëhem dembel, por thjesht ngaqë po shkruaj
vazhdimisht drama. Po kush e di, mbas disa vitesh, kur do të kem më pak kërkesa
për drama, me siguri që do t’vazhdoj të shkruaj edhe në fushat tjera, gazetari,
apo për film.
Për disa
vjet punove si drejtor artistik i Teatrit Kombëtar të Kosovës. Çfarë do të
veçoje nga arritjet e asaj periudhe?
Nga puna në Teatrin Kombëtar të Kosovës kam vërtet përvoja gjithfare, të
mira e të këqija. Puna ka qenë sfiduese për shkak se, duke qenë pothuajse i
vetmi institucion teatror aktiv, kjo nënkuptonte se ishte edhe vend ku
kryqëzoheshin interesat e gati krejt bashkësisë teatrore në Kosovë. Pra,
presionet ishin të ndryshme, duke filluar nga presionet e një kaste
dramaturgësh të gjeneratës më të vjetër, të cilët dëshironin të kishin ndikim
në hartimin e repertorit, përmes imponimit të dramave të veta, natyrisht. Në
njëfarë mënyre, vetëm ata që mbërrinin të punonin dhe punësoheshin aty ishin,
deri diku, të lumtur; të gjithë të tjerët punën e atij teatri e shihnin përmes
dioptrisë personale, që nënkuptonte: „unë
nuk punoj në atë teatër dhe domosdoshmërisht aty nuk po punohet asgjë e hajrit’.
Dhe, sfida e dytë, – e ndoshta më kryesorja, – ka qenë me politikën, me
administratën e shtetit dhe me burokratët e ndryshëm, me të cilët kishim të
bënim. Pjesën më të madhe të energjisë në të vërtetë e shpenzonim duke u marrë
me administratën e Ministrisë së Kulturës dhe me burokracinë që më tepër na
pengonin, sesa na ndihmonin – ndonëse ishin aty për të na ndihmuar e
mbështetur.
Sa u përket arritjeve, mendoj se suksesi kryesor ka qenë konsolidimi dhe
planifikimi i një repertori të qëndrueshëm. Nga ajo kohë repertori vjetor
filloi të planifikohej me kohë dhe poashtu planifikohej edhe repertori mujor.
Nisëm sërish me konkursin mbarëkombëtar për dramë „Katarina Josipi”, por edhe
me serinë e botimit të dramave (që fatkeqësisht u ndërpre kur dola unë nga
TKK). Mendoj se në atë kohë patëm sjellë freski edhe në repertor, duke krijuar
një baraspeshë të mirë mes dramaturgjisë shqipe dhe asaj të huaj. Dhe poashtu
krijuam edhe një skenë të re (Skena e
vogël e vogël), e cila vazhdon të funksionojë edhe tani dhe u kushtohet
kryesisht krijuesve të brezit më të ri.
Pra, në përgjithësi, brenda atij kaosi, disa hapa të mirë qenë bërë. Disa
gjëra të mira të nisura në atë kohë pastaj janë vazhduar edhe nga menagjmentët
e ardhshëm, të tjera janë ndërprerë.
Është edhe një aspekt tepër i rëndësishëm që e konsideroj ndoshta vlerën
kryesore të qëndrimit tim në TKK: debati. Në shumicën e kohës sa kam qenë në
TKK janë zhvilluar debate të fuqishme, në të gjitha frontet. Kur ftuam të
punojë shfaqje aty regjisorin rom Rahim Burhan (realizoi „Tartufin”), një grup
të ashtuquajturish intelektualë, ndër
ta edhe akademiku Mehmet Kraja, u vunë në krye të një sulmi mediatik
stigmatizues e me tone raciste. Ata përqeshnin dhe kritikonin ardhjen e një
regjisori rom dhe, në shkrimet e tyre, ndër të tjera, mund të gjeje edhe fjalë
si „gjaku i shprishur”, „cigan”,
„antikombëtar” e të tjera. Pra, ishte diskurs i pastër racist e
nacionalist. Madje, Mehmet Kraja e mbyllte shkrimin duke kërkuar nga autoritet
e shtetit „të ndërhynin për ta shpëtuar
Teatrin Kombëtar nga përmbytja”. Fatmirësisht, këtij grupi kritikuesisht iu
vu përballë një grup tjetër intelektualësh, gazetarësh e artistësh. Ndër ta, më
i zëshmi në mbrojtje ishte Shkelzen Maliqi, por edhe të tjerë, si Halil Matoshi
e Alban Ukaj. Madje, një grup artistësh të rinj nënshkruan edhe një peticion
kundër deklaratave fyese ndaj regjisorit rom. Nuk e di sa ka qenë numri i atyre
që patën nënshkruar peticionin, por e di që mes tyre ka qenë edhe aktorja e
mirënjohur Arta Dobroshi. Kam qenë i përfshirë edhe unë, shumë aktivisht, në
shkrimin e disa teksteve e fletë-rrufeve satirike të tipit „Qeveria mbyll Teatrin Kombëtar” ose „Digjen kostumet e shfaqjes ‚Tartufi’”.
Debate të ashpra dhe kundërshti kemi pasur drejtpërdrejt edhe me zyrën e
Kryeministrit. Debat të gjatë ka pasur edhe kur ne provuam të çojmë në Beograd
një shfaqje të Teatrit Kombëtar. Gardianët e „patriotizmit” na patën sulmuar
dhe e patën pamundësuar vajtjen e shfaqjes në Beograd, e ajo do të kishte qenë
shfaqja e parë e Kosovës që do të udhëtonte drejt Beogradit mbas rreth dy
dekadash.
Si rezultat i krejt këtyre qëndrimeve, unë u largova nga TKK arbitrarisht
(përmes shkarkimit të Bordit e trukeve të kësaj natyre) dhe, në vendin tim,
Drejtor Artistik u soll dikush që deri atëherë po punonte në Zyrën e
Kryeministrit të Kosovës. Është histori e gjatë, por unë besoj se lexuesi mund
ta kuptojë thelbin.
A është e
vlefshme, pjellore, hapësira administrative për dramaturgun e përkushtuar?
Nuk do të thoja, përpos nëse të shërben si frymëzim për krijimtari, siç
ndodhi me mua, që, pasi u largova nga Teatri Kombëtar, shkrova dramën „Fluturimi mbi teatrin e Kosovës”. Shumë
prej motiveve të kësaj drame, karakteret dhe elemente të tjera janë frymëzuar
drejtpërdrejtë nga koha ime aty. Pra, kaq, dhe ndoshta edhe ndonjë kontakt me
ndonjë teatër, me ndonjë artist teatri, por kaq shërben „hapësira
administrative”, asgjë më shumë. Gjithçka tjetër është pengesë, është humbje
energjie, është luftë me mullinj ere, është luftë me një mal ahmakësh e të
paaftësh administrativë që gjenden me shumicë nëpër ministri të ndryshme.
Për shkak të
mbingarkesës me lajme, shkrime kritike / pseudo-kritike dhe njoftime, do të
ishte në të mirë të lexuesit një përshkrim i shkurtër i pjesëve të tua
dramatike... Të paktën ato që ti ke më për zemër, ose që i shesh si më me
ndikim në këtë periudhë...
Në biografi them se kam shkruar rreth 20 drama, por nga këto vetëm nja 10
do të konsideroja që mbase vlejnë diçka. Ndër pjesët që unë i cilësoj si „të
pranueshme” janë „Fluturimi mbi teatrin e
Kosovës”, „Shembja e Kullës së Ajfelit”, „Lufta në Kohën e dashurisë”, „Peer
Gynti nga Kosova”, „o.REST.es IN PEACE”, „Kosovo for dummies” e ndonjë
tjetër.
Janë dy-tri tema që më kanë tërhequr më së shumti deri tani, por në
përgjithësi më tepër kam qenë i obsesionuar dhe kam synuar ndikimin e
diktaturës dhe të pushteteve autoritare në jetën e njerëzve të zakonshëm. Por
jam marrë edhe me nacionalizmin, racizmin, emigracionin e tema të ngjashme. Në
përgjithësi, ato që shkruaj unë mund të përkufizohen si drama politike. Nisem
nga realiteti shqiptar, por nuk ndalem vetëm aty.
Çfarë
ndodhish të kanë mbetur në mend nga kaq udhëtime, vënie në skenë, turné me
pjesët e tua?
Ftohem shpesh në premierat e dramave të mia, por jo gjithmonë. Por ajo që
kam bërë gati rregullisht këtë kohën e fundit ka qenë të shoqëroj ekipin e shfaqjeve
të mia të prodhuara në Qendrën Multimedia. Në disa raste si autor, por në të
shumtën e rasteve si ‚teknik’, kryesisht shkoj si përgjegjës për sub-titlimin e
shfaqjes në gjuhët ku jepet, shpesh edhe në gjuhët që s’i kuptoj fare.
Natyrisht, këtë e bëj qëllimshëm dhe kjo gjë mund të them se më jep kënaqësi
shumë të madhe, dhe natyrisht, duke qenë edhe fizkisht në teatër, fitoj edhe
njëfarë përvoje profesionale. Sepse, natyrisht, hyj në kontakt me një publik
jo-shqiptar dhe mënyra se si ata e përceptojnë shfaqjen, se si e kuptojnë, sa e
kuptojnë dhe sa nuk e kuptojnë, si e interpretojnë dhe çka nuk ju pëlqen etj.
më bën të reflektoj dhe të mendoj për shfaqjen e radhës. Sepse ne shpesh dimë
të humbemi në detaje e gjëra tepër lokale që i flasin mirë publikut tonë, por
jo edhe një publiku të huaj. Dhe këtë e kemi si parim të punës në shfaqjet
tona. Gjatë procesit të punës në shfaqje nisemi dhe bëjmë pyetje të thjeshta:
kjo është skenë e bukur dhe e fuqishme – por a do ta ketë këtë impakt fuqie
edhe për një publik jo-shqiptar? Ky është moment shumë qesharak dhe e dimë që
do ta bëjë të qeshë publikun shqiptar – por a do të ketë të njëjtin efekt edhe
tek një publik jo-shqiptar? E kështu me radhë, e kështu me radhë. Kam fatin që
regjitë e dramave të mia që punohen nga Qendra Multimedia i bën bashkëshortja
ime, Blerta. Të punosh me gruan kaq ‚intimisht’ i ka të këqijat e veta,
megjithatë ka edhe plot të mira – posaçërisht sa i përket cilësisë së shfaqjes.
Anekdota e tregime ka plot, por më e fundit është ajo e vjetshmja, gjatë
realizimit të shfaqjes „Kosovo for
dummies” në Bernë të Zvicrës. Ekipit zviceran të shfaqjes ua pata drëguar
dramën dhe u kisha thënë që, nëse kanë sygjerime, ose ndonjë vërejtje, të më
lajmërojnë, sepse drama ishte shkruar për ta dhe isha i hapur ndaj
bashkëpunimit në këtë drejtim. Ata e lexuan dhe dukeshin të kënaqur. Kur
filluan provat, mbas gati 2 javësh, më thirrën dhe më thanë se kan probleme me
tekstin dhe se duhej të bisedonim urgjentisht për të gjetur zgjidhje. U lidhëm
në mbrëmje me skype. Ata dukeshin mjaft të shqetësuar dhe të tensionuar.
Diskutuam gati dy orë, me regjisorin dhe me aktorët, dhe, si rezulltat, në
fund, doli se nuk kish asgjë për t’u ndryshuar në dramë. Pas dy apo tri ditësh
më shkruan sërish, diçka të tipit tani
gjithçka po ecën për mrekulli.
Natyrisht, gjatë punës në shfaqje, janë gati të pashmangshme krizat e
bllokimet. Por është gati tipike që faji kryesisht projektohet mbi autorin
(sepse ai ose nuk është aty në proces, ose, në raste të tjera, është i vdekur).
Por më duhet të them se, kur shkova ta shihja premierën në Bernë, isha tepër
krenar me shfaqjen. Është padyshim njëra prej shfaqjeve të mira që kisha parë
të realizuar nga ndonjë dramë e imja. Shfaqja akoma vazhdon të jepet me shumë
sukses në Zvicër e Gjermani.
Veprimtaria
e Qendrës Multimedia meriton një vend të posaçem në këtë bisedë... Diçka mbi
themelimin, synimet, arritjet e saj, në lëmin e teatrit, të botimeve, të
pranisë në jetën shoqërore...
Qendra Multimedia është themeluar në vitin 2002. Kjo ishte periudha e pas
luftës dhe mund të merret me mend, ishim shumë entuziastë dhe me ambicie të
mëdha. E kam themeluar me dy kolegë të tjerë, regjisorë filmash, por që, në të
vërtetë, sektori i ‚filmit’, ashtu siç ishte menduar, nuk u zhvillua kurrë. Por
organizata u profilizua në teatër e, pak më vonë, edhe në letërsi. Fillimisht
kemi qenë të angazhuar kryesisht në teatrin për fëmijë dhe të rinj, organizonim
laboratore për shkrimin e dramës për fëmijë dhe të rinj, i botonim ato drama, i
vinim në skenë dhe pastaj i paraqitnim nëpër shkolla. Ka qenë një program shumë
ambicioz dhe unë besoj se ka pasur ndikim mjaft të madh në skenën teatrore
asokohe. Më vonë nisëm të merreshim edhe me teatrin për të rritur. Por më duhet
të them se, një ndarje e madhe estetike, por edhe për sa u përket qëllimeve e
synimeve tona, ndodhi në vitin 2011, kur unë u largova nga Teatri Kombëtar. Tre
elemente kryesore e karakterizojnë këtë ‚ndarje’: investimi i pakompromis në
anën artistike të produkteve teatrore që do t’i realizonim tash e tutje,
orientimi drejt të ashtuquajturit „teatër politik” dhe përpjekjeve për të hapur
dyer në tregun ndërkombëtar. Nga kjo perspektivë, mund të them se kemi pasur
sukses. Jemi vazhdimisht të pranishëm në festivale ndërkombëtare të teatrit dhe
poashtu ftohemi si mysafirë nga teatro të ndryshëm. Ta zëmë, vetëm në vitin
2014, kemi pasur 42 prezantime ndërkombëtare, nga Suedia, në Zvicër, Itali e
kështu me radhë.
Në vit zakonisht ia dalim të vemë në skenë një deri në dy shfaqje teatri.
Njëra zakonisht është tërësisht e jona, kurse e dyta është ndonjë bashkëprodhim
me ndonjë teatër nga zona, apo Europa.
Një aspekt i rëndësishëm i punës sonë lidhet edhe me letërsinë. Qendra
Multimedia organizon çdo vit Festivalin Ndërkombëtar të Letërsisë – polip, por edhe rezidencën për
shkrimtarë „Prishtina nuk ka lum”;
gjithashtu, botojmë rreth 5-8 libra në vit...
Për më shumë rreth Qendrës Multimedia, lexuesin do ta kisha ftuar të shihte
faqen tonë: www.qendra.org
Je i lidhur
edhe me kinemanë. Për çfarë bën fjalë filmi që u mbështet në skenarin tënd
„Gomarët e kufirit”?
Në fillim, gjatë studimeve të dramaturgjisë dhe menjëherë pasi mbarova
studimet, kam qenë i lidhur më shumë me kinemanë, sesa me teatrin. Shkruaja
skenare dhe ato realizoheshin. Megjithatë, filma të metrazhit të gjatë bëheshin
rrallë në ato vite të pasluftës. Mandej fillova të lidhem më tepër me teatrin,
veçanërisht kur dramat e mia nisën të viheshin në skenë. Nuk i jam kthyer më
filmit. Marr shpesh oferta për të shkruar skenarë, por vazhdoj t’u bëj ballë.
Filmi „Gomarët e kufirit”, për të
cilin unë shkrova skenarin, është realizuar në vitin 2008. Ai është një
projeksion satirik mbi dramën e ndarjes, pas Luftës së Dytë Botërore, të
kufirit shqiptaro-shqiptar, gjegjësisht kufirit Kosovë-Shqipëri dhe traumave që
la diktatura dhe shtypja tek njerëzit e zakonshëm këtej e andej kufurit.
Shqiptarët e Kosovës, të privuar nga mundësia për të vizituar Shqipërinë,
përgjatë krejt atyre viteve të komunizmit, kanë pas krijuar një vizion tejet
romantik e idealizues për Shqipërinë. I parë nga kjo perspektivë, ai vizion
tingëllon vërtetë sureal, megjithatë ai ka mbajtur gjallë shpresën për liri të
shumicës shqiptare në Kosovë. Këto janë pak a shtumë ato ‚fijet’ mbi të cilat
qe shkruar dhe pastaj realizuar „Gomarët...”
Si rrjedh
një ditë shkrimi për ty?
Zakonisht shkruaj natën, pra diku mbas orës 22:00, që është koha kur dy
vajzat e vogla shkojnë të flenë dhe në shtëpi fillon të bjerë njëfarë qetësie.
Megjithatë, në raste të caktuara, shkruaj edhe ditën, në zyrën ku punoj, në
shtëpi, në kafene, e mjaft shpesh edhe nëpër aeroporte e avionë (kur fluturimet
janë të qeta). Shkruaj gati çdo ditë, por natyrisht ka ditë kur dembelavem dhe,
në vend që të shkruaj, e kap veten duke ‚redaktuar’ a korrektuar ndonjë dramë
të mëhershme. E kam gati si rregull që të shkruaj një draft të parë të dramës –
që ndonjëherë mund të jetë mjaft i avancuar, e në disa raste është vetëm një
skelet i dramës së ardhshme. Pas këtij drafti, shkruaj diçka tjetër për një
periudhë dy apo tre mujore. Mandej sërish i kthehem draftit të parë të dramës
së mëparshme dhe nis të punoj në të për ta përfunduar, ose për ta çuar tutje.
Kjo fazë e dytë është më e vështira, sepse kam ndjesinë që po merrem me një
material të ‚huaj’ dhe aktivizimi i atyre ‚motorëve’ krijues është mjaft i
vështirë.
Nuk është se shkruaj shumë, më së shumti ndoshta dy drama e gjysëm në vit
dhe tek- tuk ndonjë artikull për botime të ndryshme në revista e gazeta.
Këto vitet e fundit dramat i shkruaj për teatrot e
kompani teatrore, kryesisht ndërkombëtare. Pra, bëhet fjalë për ‘komisionime’.
E shihni, po e përdori termin anglisht, sepse nëse do të thoja shkruaj drama
“me porosi”, tingëllon goxha çuditshëm dhe kam frikë që nuk kuptohet drejtë. Në
të vërtetë, në kontekstin tonë, të shkruarit “me porosi” ka konotacion goxha
negativ. Në çdo rrethanë, procesi i ‘komisionimit’ u lëvërdisë dy palëve; edhe
teatrit e edhe shkrimtarit, veçanërisht shkrimtarit. Është në të vërtetë, goxha
privilegj kur ftohesh të shkruash për teatro të rëndësishme.
Kjo, që ta shpjegoj për lexuesin e gjerë, është një praktikë, ku, thjesht,
i kërkohet autorit të shkruajë një dramë eksluzivisht për një teatër
specifikisht (ose për disa teatro nëse bëhet fjalë për bashkëprodhim teatror),
me një temë që u intereson të dy palëve (pra, edhe teatrit e natyrisht edhe
autorit). Në këtë rast, teatri në fjalë ka eksluzivitetin e vënjes në skenë për
herë të parë të asaj drame.
Po një ditë
para premierës së një pjese teatri?
Në rastet kur premierat janë në Prishtinë, të realizuara nga kompania që
drejtoj unë, një ditë para premierës është zakonisht ditë stresuese – tepër
stresuese. Sepse, natyrisht, në ato raste, nuk e kam komoditetin e t’qenurit
sall në rolin e shkrimtarit, por jam edhe producent. Që i bie, duhet të merrem
me shumë punë dhe të sigurohem që të nesërmen gjithcka do të shkoj mirë.
Në rastet tjera, kur nuk jam i përfshirë në procesin e produksionit të
shfaqjes, ose kur dramat luhen nga kompani të tjera, jam shumë më i relaksuar
dhe thjesht, pres të marr lajme për proven gjenerale, nëse gjithçka ka shkuar
si duhet e kështu me radhë.
Natyrisht, tani më nuk e kam atë entuziazmin e fillimit, nuk i kam ato
ethet që kisha në fillet e karrierës, kur, para premierës isha, si thuhet, as
në qiellë e as në tokë. Tani natyrisht, vazhdoj të brengosem dhe dua të di për
fatin e dramave kur ato vihen në skenë, por thjesht, edhe kur ato dështojnë,
nuk e marr fort ngat zemre. Sepse jam mësuar që një produksion mund të jetë
katastrofal, por, produksioni tjetër, i të njëjtë dramë, mund të jetë fantastik.
Jam poashtu shumë i hapur për shkurtimet eventuale apo lëvizjet e tekstit
përbrenda, që regjisorët duan t’i bëjnë në dramat e mia. Dua të jem në dijeni
dhe të konsultohem, por nuk është se merakosem shumë. Por ajo që më iriton
është kur ata shtojnë ndonjë dialog apo ndonjë skenë (sepse besojnë që dinë ta
bëjnë këtë gjë më mirë sesa autori). Thjesht, këtë nuk dua ta toleroj, përpos
nëse bëhet pa dijeninë time. Ka natyrisht, raste kur më pyesin edhe për gjëra
tepër të imëta – ta zëmë, gjatë provave të „Fluturimi
mbi teatrin e Kosovës” në Teatrit Shtetëror të Turqisë, më pyetën nëse
fjalën „jogurt” mund ta zëvendësojnë
me fjalën „ajran”. Ishte e kuptueshme
përse.
Si e sheh
dramaturgjinë në gjuhën shqipe? Ka ndonjë ‚hendek’ mes asaj të traditës dhe dramaturgjisë
së pas viteve '90?
Për t’u përgjigjur në këtë pyetje, ma thotë mendja që duhet bërë një
klasifikim të domosdoshëm; mes dramaturgjisë shqipe të shkruar në Shqipëri dhe
asaj të Shkruar në Kosovë dhe nga autorë të tjerë shqiptarë në pjesët tjera në
ish-Jugosllavi. Në Shqipëri, besoj që është e qartë që ai ‚hendek’ është i
thellë dhe i dukshëm. Sa i përket Shqipërisë, besoj që mund të tërhiqet një
paralele e përafërt mes ‚fatit’ të dramaturgjisë dhe zhanreve të tjera të
letërsisë. Dramaturgjia ka pasur të njëjtin fat që ka pasur pjesa tjetër e
letërsisë shqipe atje dhe ajo është transformuar e zhvilluar në mënyrë të
ndjeshme mbas viteve të 90-ta. Me të vetmin dallim që, përderisa proza por edhe
poezia kan pasur disa autorë të rëndësishëm para të 90-tave, drama nuk i ka
pasur. Që të mos keqkuptohem; natyrisht ka pasur dramaturg të respektuar edhe
para viteve të 90-ta, por dramaturgjia e shkruar nga ata deri atëherë, me fare
pak përjashtime, në të vërtetë, nuk mund të thuhet se i ka qëndruar kohës. Ajo
i takon historisë së dramës dhe teatrit shqiptar.
Në pjesën tjetër të letërsisë megjithatë mund të gjenden shumë më shumë
krijime të shkruara përtej asaj vijës ideologjike të kohës, e që i kan
rezistuar kohës –. Në dramaturgji, fatkeqësisht, nuk ka ndodhur e njëjta gjë.
Fare pak drama të shkruara për ato rreth 40 vite mund të konsiderohen të
vlefshme sot. Dhe, 40 vite jan shumë për një dramaturgji, e cila, në traditën e
saj nuk shkon më shumë sesa 100 vjet histori.
Dramaturgjia që shkruhet sot në Shqipëri, fatkeqësisht, sado që është e
liruar nga klishetë ideologjike të komunizmit, sërish, në masë të madhe, vuan
nga mbetjet estetike të asaj ideologjie. Përgjithësisht, është dramaturgji
sipërfaqësore që merret me tema e probleme efemere. Megjithatë, ka edhe emra të
respektueshëm, si ta zëmë, Stefan Çapaliku, por edhe ndonjë tjetër.
Në Kosovë ndërsa, ndarja mes dramaturgjisë së ‚traditës’ dhe asaj të pas
viteve të 90-ta nuk është aq e dukshme. Ka njëfar kontinuiteti edhe stilistik e
edhe tematik. Një njëfar mënyrë, mund të them se bëhet fjalë për një
dramaturgji më të konsoliduar. Nuk është se, mund të veçohen emra dramash kush
e di sa cilësore – mgjithatë, shumica e tyre, jan të përdorshme edhe sot. Një
zhvillim interesant dhe i dobishëm ka ndodhur në mes të viteve të 90-ta, me
hapjen e katedrës së dramaturgjisë në Universitetin e Arteve, ku për çdo vit,
rreth 6 studentë mësojnë shkrimin e dramës. Hapja e kësaj shkolle e ka
ri-dimensionuar pozicionin e dramaturgjisë shqipe, duke e rritë, para së
gjithash, cilësinë, por edhe duke mundësuar kontinuitetin e një zanati që ishte
në rënje e sipër. Sepse, deri sa para të 90-tave shumë më shumë autorë
shkruanin drama, gjatë të 90-tave numri i tyre ishte tepër i vogël. Një situatë
e ngjajshme është tani në Shqipëri – ka një brez shkrintarësh të gjeneratës më
të vjetër që kohë mbas kohe shkruajn drama, megjithatë, mungon tërësisht brezi
i ri.
Çfarë të
ardhmeje mendon se ka teatri shqip në letërsinë tanishme lindore dhe evropiane
në përgjithësi?
Në rrethanat aktuale, kur kemi një teatër nga më të varfërit në Europë, në
mos më i varfëri, vështirë se mund të jepen përgjigjie që mund të tingëllojnë
optimiste. Ndonjë autor me kredibilitet artistik edhe mund të na vijë, por unë
mendoj që duhet të krijohen rrethana për ardhjen në skenë të një brezi
dramaturgësh, respektivisht, të brezave në vazhdimësi. Pra, duhet të krijohet
një ambient i atillë teatror, ku ka disa autorë cilësorë dhe ku kjo cilësi
është në vijim. Dhe vetëm në këtë mënyrë mund të parashihet një e ardhme optimiste
e teatrit shqiptar.
Nëse do të listoja faktorët kryesorë për të ndjellë krijimin e një këso
klime optimiste teatrore, unë, në radhë të parë do të sygjeroja hapjen e një
shkolle për shkrimin e dramës në Tiranë. Pra, hapjen e katedrës së dramaturgjisë
në Univerzitetin e Tiranës. Thjesht, të bëhet në Tiranë ajo gjë që në Prishtinë
është bërë para 20 vitesh. Dhe natyrisht, ka plot e plot faktorë të tjerë,
shumica e të cilëve kan të bëjnë me politikat kulturore të shteteve tona, më
saktësisht, me politikat teatrore.
Cilat tema
të duken më ‚përvëluese’?
Simbas ‚dioptrisë’ sime, temat më ‚përvluese’ janë ato që kan njëlloj
jehone politike. Këto mund të jenë tema nga historia, por, para së gjithash,
janë tema nga e tanishmja. Janë tema që prekin pulsin e kohës. Asgjë kundër,
por vërtet më duket tepër e bezdisshme që shoh aq shpesh në skenat tona drama
që nuk trazojnë fare publikun. Shfaqjet që kan për qëllim vetëm ta argëtojnë
publikun, më duken të shpifura, e fatkqësisht, teatri ynë është i mbushur me këso
shfaqje. Unë dua që teatri ta vë në siklet publikun, ta sfidoj, ta kundërshtoj.
Dhe kjo, simbas meje arrihet kur ia projekton problemet me të cilat ai
ballafaqohet tani. Dhe jo vetëm problement për të cilat ai është i vetëdijshëm
se ekzistojnë, por veçanërisht ato probleme për të cilat ai është i
pavetëdijshëm që ekzistojnë, ose të cilat ai i shtypë, i mohon, i injoron,
ngaqë nuk ka forcë të ballafaqohet me to. Në thelb, teatri mund dhe duhet të
jetë edhe argëtues, por duhet para së gjithash të jetë edhe një përvojë „e
dhimbshme” për publikun. Publiku nuk mund të jetë i njëjtë pasi ka parë një
shfaqje teatri. Diçka duhet të ndryshoj në të, ashtu siç ndryshon në autorin
kur e shkruan dramën. Nuk dua që, kur të dal nga një shfaqje teatri, të mbaj
mend vetëm lëvizjet e aktorëve, fytyrat e tyre, ndonjë dritë të bukur e ku ta
di unë se çka. Dua të dal i trazuar, të ndjej dhimbje, të ndjej urrejtje,
ankth, frikë, entuziazëm, empati, optimizëm a dëshprim.
Çfarë mendon
se dinë të bëjnë më mirë të huajt në teatër, në kinema, në shtypin kulturor?
Nuk e di nëse do të guxoja të lëshohesha në këso krahasime përgjithësuese.
Kundër –pyetja do të ishte: me cilin vend të huaj të bëhen krahasime? Të
krahasosh jetën kulturore të Prishtinës me atë të Berlinit? Nuk ka sens. Jan dy
kontekste tjera, janë rrethana krejt të ndryshme në të cilat krijohet e
zhvillohet kultura në Prishtinë, e krejt të tjera në Berlin. Në rrafshin
individual, gjithmonë ka shkrimtarë, aktorë, artistë vizual e të tjerë që kan
krijuar reputacion të shkëlqyeshëm ndërkombëtar, megjithatë, sërish, në nivele
të përgjithëshme, skena kulturore te ne është tepër e varfër për t’u krahasuar
me cilindo vend tjetër. Eventualisht, paralelizma e krahasime mund të bëhen me
vendet e regjionit.
Mendon se
përkthimet në gjuhë të huaja e ndihmojnë vlerën e mirëfilltë të asaj që
shkruhet?
Përkthimet në gjuhë të huaja jan tejet të dobishme për autorin, por edhe
për letërsinë dhe përgjithësisht, për vendin prej nga vjen autori. Sepse siç
thotë Amin Maalouf “Intimiteti i një populli është letërisa e tij. Aty i
shpalosë ai pasionet, aspiratat, ëndërrat, mërzitjet, besimet, vizionin e botës
që e rrethon, përceptimin e vetes dhe të të tjerëve…”.
Te ne është krijuar bindja që, për t’u përkthyer në një gjuhë të huaj,
duhet të kesh disa lidhje dhe njohje. Kjo është e vërtetë në disa raste, por jo
gjithmonë. Disi, besoj që letërsia e mirë herdokurdo ia hapë rrugën vehtes.
Dhe, megjithatë dihet se me çfar kriteresh funksionojnë botuesit e huaj serioz.
Zor se ndihmojnë lidhjet, pos ato „lidhjet e cilësisë së veprës”.
Natyrisht, e dimë që ndodhë shpesh që shumë vepra të mira, për një apo disa
arsye, nuk e marrin vëmendjen e duhur jashtë gjuhës në të cilën jan shkruar.
Ndodhë që mungojnë përkthyesit, mungojnë fondet që do të stimulonin përkthimet
dhe ka një mal tjetër arsyesh. Në rastin tonë është tepër e rëndësishme
ekzistenca e fondeve publike që do të mundësonin komunikimin dhe qarkullimin e
letërsisë shqipe në gjuhët tjera.
Në anën tjetër, e dimë që ka autorë shqiptarë që jan gjetur mirë në, të
them, tregun ndërkombëtar dhe krijimtaria e tyre përkthehet rregullisht. A mund
të thuhet se kan pasur fat? Mbase! Ose, së paku kështu mendojnë shumë njerëz te
ne. Por unë besoj që më tepër është punë e cilësisë së veprave të tyre – në
radhë të parë - e pastaj edhe e përzgjedhjes së temave “cilësore” dhe të
freskëta më të cilat merren ata. Dhe prap, edhe aftësia për të përzgjedhur një
temë “cilësore” dhe të freskët është pjesë e pandashme e ‘cilësisë së një
vepre”. Sepse, nuk mund të thuhet se një vepër ishte cilësore, por ajo kishte
një temë të shpifur ose të dalë boje.
Që ta përmbylli: unë besoj që marketingun më të mirë e bënë cilësia e vet
vepres. Të tjerat
jan në plan të dytë – ose të tretë. Deshtëm ose nuk deshtëm ne, por përkthimet
në gjuhë të huaj jan njëlloj filtri i cilësisë. Kjo, natyrisht, sic e thash,
nuk e nënvleftëson letërsinë tjetër, poaq cilësore, që për arsye të ndryshme
ngelet e papërkthyer. Dhe krejt në fund, ka natyrisht, vepra “kombëtare”, të
cilat janë të rëndësishme për vendin dhe kombin prej nga është shkrimtari dhe
kjo unë besoj shpesh edhe mjafton. Ato ngelen vepra cilësore dhe të
rëndësishme, sepse i flasin mirë kombit, me gjuhën, me shenjat me referencat
dhe me tonin që s’mund të përkthehet dhe as nuk jep sens në gjuhën e kulturën
tjetër, nëse do të përkthehej.
Sa dhe si
mendon se duhet të jetë i lidhur autori me temat e ditës dhe me dramat e
bashkëkohësve?
Më bukur dhe më saktë nga ç’do të mund ta formuloja unë, e formulon Ernesto
Sabato, prandaj po e citoj: „Nuk ka
mënyrë tjetër për të arritur përjetësinë përveçse duke u thelluar tek e sotmja,
sikurse nuk ka mënyrë tjetër për të arritur universalitetin përvecse nëpërmjet
rrethanave të tua: sot dhe këtu. Puna e shkrimtarit është që të shquajë vlerat
e përjetshme që janë të përfshira në dramën sociale dhe politike të kohës dhe
të vendit të tij”.
Unë vërtetë i përmbahem këtij parimi për të cilin flet Sabato. Natyrisht,
nuk bëhet fjalë për ‚tema ditore’ në kuptimin e ngushtë të fjalës, sepse me to
merren, ta zëmë, gazetarët, ose shkrimtarët që mbajnë ditarë. Por bëhet fjalë
për dramat aktuale, për traumat dhe mynxyrat nëpër të cilat kalon shoqëria
aktualisht.
Thuhet se principi i universalizmit ndërtohet simbas parimit „sa më lokal, aq më universal”. Tani, ky
‚princip’ i thjeshtë natyrisht që e do mjeshtrin e fjalëve mbrapa. E mjeshtri e
ka ndjeshmërinë, dijen dhe focën krijuese që një temë fare lokale, ta ngrejë në
nivelin e një teme universale që i flet njëlloj, ose afërsisht njëlloj,
publikut në Kosovë, në Amerikë, në Turqi, në Japoni e kudo tjetër.
Beson në
fuqinë ‚terapeutike’ të teatrit?
Jo në kuptimin e ngushtë
që ka kjo fjalë. Aspekti „terapeutik” mund të jetë pjesë e asaj çka synon e çka
arrin teatri, por jo qëllim dhe reuzltat i vetëm dhe sidomos jo qëllim dhe
rezultat kryesor. Teatri i mirë shkon më përtej, ai prek sfera e dimensione më
të shumëllojshme të njeriut. Siç e dimë, Aristoteli këtë proces të brendshëm që
ndodh tek publiku pasi ka parë një shfaqje teatri e ka përkufizuar si
„katarsis”. Ai flet për „frikën” dhe „mëshirën” si përbërëse bazë të procesit
të katarsisit. Shileri, nga ana tjetër, thoshte se tragjedia helene e ka
edukuar popullin grek, sepse, “duke
shikuar tragjeditë, grekët e vjetër janë mësuar ta përmbajnë vetëdijen
individuale dhe ta fusin në jetën normale”.
Një ngjarje,
një njeri, një libër, një parabolë që mendon se kanë ndikuar ndjeshëm në
krijimtarinë tënde...
Është vështirë të bëj veçime, por e di që janë disa autorë të cilët me
veprat e tyre më kanë frymëzuar dhe vazhdojnë të më frymëzojnë. Ndër ta, më
duhet patjetër të përmend: Markezin, Kafkën, Dino Buxatin, Dyrenmatin,
Joneskon, Kadarenë, Gogolin e Dostojevskin. Natyrisht, lista besoj është shumë
më e gjatë. Por nëse do të shtrëngohesha ta ngushtoja listën, do të ndalesha
tek Markezi, Kadareja dhe Dostojevski. Dostojevski ka qenë frymëzues i
jashtëzakonshëm imi, veçanërisht në fillim të krijimtarisë sime. Pastaj jam
mahnitur kur kam ‚zbuluar’ Markezin dhe ndoshta ai më së shumti ka pasur ndikim
në, ta quaj, ‚de-çimentizimin strukturor
e tematik’ të dramave të mia. Në kuptimin që kam filluar të shoh përtej
asaj ‚strukturës klasike dramatike’ dhe posaçërisht përtej konceptimit të
lëndës dramatike në mënyrë ‚realiste’. Pra, ajo fryma e 'realizmit magjik’ më
duket se i ka shkuar përshtat edhe temperamentit dhe perceptimit tim të botës
dhe shoqërisë, përkatësisht të botës dhe shoqërisë të projektuara në krijimet e
mia teatrore. Ndërsa Kadareja vazhdon poashtu të më inspirojë në shumë
drejtime, si rrëfimtar i jashtëzakonshëm, por, para së gjithash, si zhbirues
gjenial i disa temave e problemeve me të cilat janë ballafaquar shoqëritë
shqiptare në këta shekujt e mbramë, veçanërisht ato tema që lidhen me
diktaturën.
(2016)