Revista Haemus: I dashur zoti Hiqmet Meçaj, çelësi i jetës së një poeti shpesh fshihet në vargjet e tij, mbase edhe në një varg të vetëm, i cili ndodh që as vetë poetit të mos i bjerë në sy. Pas një debutimi të fuqishëm, shpresëdhënës në shkallë kombëtare, ju caktuan mësues fshati. Si e përjetuat këtë mërgim brenda vendit? Për fat të keq, një pjesë lexuesish nuk e dinë ç’domethënë të nxjerrësh ar poetik nga baltrat dhe nga ndeshja e përditshme me padijen apo gjuhën e rëndomtë të bashkëkohësve…
Hiqmet Meçaj: Ju falënderoj për këtë ftesë fisnike bashkëbisedimi.
„Haemus” është një revistë prestigjioze dhe më nderon të shprehurit në të.
Kur më emëruan në fshat,
pasi mbarova fakultetin dhe kisha bërë emër si poet, më kujtohet si tani
(gjithnjë qesh me këto gjëra), kryetari i këshillit të fshatit, (ndjesë
pastë!), që nuk e njihja, më thirri nga larg, që ditën e parë: “Ore
Pushkin, do të të ndreqim këtu!”. Unë u gëzova që dikush e njihte Pushkinin,
pra kishte kulturë, më vlerësonte si poet, ndaj iu afrova e i thashë: „E
njeh mirë ti Pushkinin„? „Unë ta njoh atë gangster, më thotë, ja, rrugaç me
flokë të gjata si ti është”.
Nuk mund ta shaj atë
popull, aq kulturë kishte, edhe sot e kësaj dite më duan ende, por, kur mendoj
se shokëve të mi iu krijuan mundësira të tjera, ndjej thyerje të madhe
përbrenda.
Një herë, pas shumë
vitesh, pasi bëmë në Vlorë një vlerësim të krijimtarisë së Sh. Musarajt, ku
fola edhe unë, Musaraj kërkoi të bënte një shëtitje në qytet vetëm me mua,
“sepse kjo do të më ndihmonte në trajtimin tim të mëtejshëm”. Ja ç’më tha
shkrimtari i “Epopesë…”: „Më fal, po emërimin në fshat e ke nga unë. Më
vret gjithnjë ndërgjegjja, dua ta shkarkoj, prandaj po ta them. Tani është vonë
dhe nuk mund ta ndreq më. Dua të më falësh”! (Kjo ndodhi pak kohë para se të
vdiste). Ç’rëndësi kishte falja! Një fjalë goje që e nxora me gjithë dëshirë.
Vetëm se i thashë: „Familja dhe fisi im kanë punuar kaq shumë për
Shqipërinë, aq sa Musarajve do t’u duhet të rrojnë me mijëvjeçarë dhe nuk bëjnë
dot aq. Im atë ishte
pjesëmarrës i tre luftrave. Xhaxhai im ishte partizan. Të mos shkoj edhe më thellë,
te gjyshi e stërgjyshi… Ju i denigruat ata dhe neve, fëmijët e tyre. Xhaxhanë
ma dënuat me vdekje, babanë (kishte mbaruar akademi ushtarake në Itali), ma
futët në burg në moshë pensioni, mua, poetin më të talentuar të brezit tim, më
degdisët baltrave. Por,… ta dish, fara e mirë jep gjithnjë fryte të mira, kudo
që ta mbjellësh”.
Që atëherë vendosa të krijoj në hije, të zë qoshkun tim, të
shkruaj rrallë e të botoj po rrallë, sa për të ekzistuar. Kam një varg
që e mbaj si devizë:
Rruga ime
prej drite le të jetë
edhe në më
djegtë!
Revista Haemus: Për dekada me radhë, jeni detyruar të krijoni në
hije, larg zhurmës, rrëmetit dhe çmimeve apo vlerësimeve letrare. Kjo lloj
hijeje ka tashmë një traditë të hidhur (pavarësisht nga frytet e ëmbla) në
letrat shqipe e më gjerë. Kolegë ziliqarë, grafomanë, injorantë në pushtet… A e
keni këqyrur ndonjëherë këtë përndjekje të stërgjatë si një nga mjetet me të
cilat politika, apo edhe vetë realiteti, vrasin ngadalë krijues? A jeni i
mendimit se i zgjedhuri ngadhnjen sido që të rrjedhin kohërat dhe gjërat?
Hiqmet Meçaj: Gjithnjë i lutem e i falem Zotit që më lejoi të rroj
edhe këto vite pas diktaturës, gjatë të cilëve nuk fitova gjë tjetër, veç
mundësinë e të shprehurit lirshëm. Kjo nuk është pak për mua. Dua t’ju kujtoj
se në fund të vitit 1973, mora nga shtëpia botuese dhe asgjësova vetë tre
libra të mi, të gatshëm për botim: romanin “Shpërthimi”, vëllimin poetik
“Vazhdimësi” dhe një libër me tregime për fëmijë, të cilit nuk ia mbaj mend
titullin, por që ishte vlerësuar me çmim të dytë kombëtar. Për romanin
ishte folur në shtyp nga redaktorët e shtëpisë botuese, kurse poezitë, prej
tyre asnjë e botuar, cilësoheshin si një eveniment për kohën prej redaktorit
dhe recensorëve. I asgjësova sepse dikush prej miqve të mi në instancat lart më
informoi për stuhinë e tmerrshme që po përgatitej të shpërthente kundër
kulturës dhe artit. I shpëtova asaj që pësuan dhjetra kolegë të mi, por u
detyrova të hesht, të bëhem i pashoqërueshëm, të kritikohem vazhdimisht nga
drejtuesit e rrethit. As sot nuk po e kuptoj me saktësi përse gjithë ai mllef
shfarosës kundër njerëzve që i shërbenin me aq pasion vendit të tyre! Duhej të
ishe tepër i fortë, i betuar së thelli që të mos vdisje si intelektual, të mos
bëheshe hija e vetvetes. Kjo ndodhi me shumë, ca prej tyre u degraduan nga
alkooli, të tjerë u burgosën, një palë përfunduan psikiatrive apo pësuan trauma
më të rënda, deri te vetëvrasja. Këtu më duhet të kujtoj me respekt dy miqtë e
mi të talentuar, Faik Ballancën dhe Viktor Qurkun, të vetëvrarë.
Në këtë kuptim them që e
falënderoj Zotin çdo ditë sepse më la të jetoj dhe po në këtë kuptim më duhet
përsëri të them se i zgjedhuri një ditë triumfon ndaj vetes dhe të tjerëve.
Them të tjerëve, sepse
të tjerë ngjiteshin e ngjiteshin përpjetë dhe ishin miqtë e mi, me të cilët
mbaruam universitetin së bashku. Gjithnjë kam menduar se kur në pushtet ngjiten
poetët, diçka ndryshon për mirë. Por edhe këtu u zhgënjeva. Asnjë ndihmë nuk
pata prej tyre, qoftë edhe morale. Nuk më vjen mirë të përmend emra që janë të
dashur për mua, ose që i kam konsideruar si vëllezërit e mi, por ama rri e
mendoj: Këta nuk lanë çmime pa marrë me ndihmën e pushtetit, nuk lanë vend pa
bredhur nëpër botë, duke përfaqësuar letërsinë shqipe, nuk lanë antologji pa
futur kokën. Nuk u kujtuan kurrë se edhe unë ekzistoja. Sidoqoftë, i nderuar
HÆMUS, nuk u ula kurrë në sofrën e fitimtarëve, as edhe kur rrotull saj u
vërsulën si të babëzitur ata që unë i kam quajtur miqtë e mi. Dhe nuk i urrej,
as ua kam zilinë, kjo është pika ime më e dobët: i dua të tjerët si veten.
Revista Haemus: Shumë vjet pas “Nisjes” erdhën “Vetëvrasja e
qirinjve” dhe “Kujtesa e shpikur”. Poezia shqipe, të paktën, i ka të rrallë
titujt kaq tronditës si këta të fundit. Çdokush, madje çdo gjë mund të
vetëvritet një ditë, mirpo kur vrasin veten qirinjtë… Kjo përcjell idenë se
drita, vetë limfa e jetës, janë lënduar rëndë, për të mos thënë se s’para
shpresojnë (o s’duan) të zgjaten më tej.
Hiqmet Meçaj: Kjo është ironia e fatit. Shqipërinë gjithnjë e kanë
udhëhequr të fortët, ata që gjithnjë janë munduar ta zgjidhin historinë me
shpatë në dorë. Mirëpo udhëheqësit e vërtetë kanë qënë ata që bënin kulturë. Ne
i falemi mijëra herë Gjon Buzukut për “Mesharin” e tij, Kristoforidhit për
“Fjalorin”, Naimit për qërimin e gjuhës shqipe, Nolit, për shqipërimet e
mrekullueshme, Çabejt, për fjalorin etimologjik, etj... Politikanët tanë
rrënojnë monumente, njerëzit e kulturës i ngrenë ato. Pa monumente nuk ka
histori dhe komb të qytetëruar. Këtu dua të ndalem në diçka: rrotull shtëpisë
sime, këtu në Paleo Faliro të Athinës, të gjitha rrugët kanë vetëm emra
kulture, zanash, perëndish. Po përmend disa: Në njërin krah është Sirinon
(sirenat), në tjetrin Artemidos (Artemida), vazhdojnë: Plejadon, Partheno-nos,
Najadhon, Niridhon, Afrodhitis, Areos, Muson, Amfitriti e plot të
tjera...Kurse pak më tej takohen rrugët Seferi dhe Kazanzaqi. Ik
në Shqipëri dhe shiko ç’bëhet me emrat e rrugëve. Lagja ime quhet 4 heronjtë,
rruga ime quhet po 4 heronjtë, një rrugë më poshtë e ka emrin Isa
Boletini, pak më tej Teli Ndini, Musa Çakërri, etj... (Janë emra të
nderuar, por...). Nuk paska fare njerëz kulture ky qytet?! Ç’t’u themi
fëmijëve: vrituni ose vrisni, se vetëm kështu do t’jua ngjitin emrin mureve e
do t’ju bëjnë monumente?
Ç’të bëjnë qirinjtë, të mos
vetvriten pasi kanë ndriçuar gjithë jetën për të tjerët dhe si përfundim i kanë
hedhur koshave të plehrave, si gjëra pa vlerë? Të kuptohemi, këtu nuk ka
trishtim apo zemërim vetjak. Poeti, po nuk shprehu atë që dhëmb më shumë në
kohën e tij, kot që të shkruajë.
Sikur të ndodheshit në
një takim me kryeministrin e vendit tuaj dhe të dëgjonit për shembull: „Ju
emigrantët keni gjashtë miliardë euro në bankat e Greqisë. Nga ju emigrantët
vijnë në Shqipëri çdo vit një miliard e gjysëm euro. Shqipëria mbahet vetëm nga
paratë tuaja. Ju ndërtuat veprat për Olimpiadën e Athinës, ju lumtë”! Si nuk
tha ky kryeministër dy fjalë ngushëlluese për dhjetra e dhjetra që humbën jetën
apo u gjymtuan në këto vepra!? Si ia nxuri goja këtij kryeministri, kur tha se
„unë jam kryetar qeverie, nuk mund të merrem me gjëra ordinere, me ankesa
ligjërimi e dokrra të tilla”.
As kryeministër e as
shqiptar nuk mund të jesh në se nuk ndërhyn kur njerëzit e racës sate s’kanë
mundësi të përcjellin as të vdekurin për në banesën e fundit, në atdheun e tij.
A nuk është kujtesë e shpikur kjo?
Të kuptohemi, nuk bëj pjesë në asnjë grupim politik, s’kam qënë
kurrë i angazhuar si shkrimtar e as që do të jem, përkundrazi politikën e
shikoj si një të keqe të domosdoshme, që fatkeqësisht në Shqipëri ushtrohet me
tepër dhunë.
Revista Haemus: Kur natyrës i mbyllin derën,
del nga dritarja. Në një këndvështrim thjesht letrar, thënia niçeane e ndihmon
lexuesin e përkushtuar që të zbulojë përtej arritjeve të një shkrimtari
dhembjet, zhgënjimet dhe hidhërimet nëpër të cilat ka kaluar. Përvoja e
krijimit në hije ju shpërbleu. Shkrimi dhe dalja në dritë e një romani si
“Kukullat e pyllit” ishte (dhe duhet të cilësohet pa mëdyshje) një ngjarje e
bekuar për letrat shqipe. Sa është autobiografik ky roman? Çfarë ngjarjesh
jetësore e shoqëruan dhe e shoqërojnë? Cila ka qënë “taksa” që mendoni se
paguat?
Hiqmet Meçaj: Nuk mund të ketë libër të mirë
ku të mos gjendet autori. Gjithnjë e kam përfytyruar një shkrimtar duke i
lexuar veprën dhe, kur e kam parë në fotografi, më është dukur i njohur. Për
shëmbull, romani i A.-Ch.Kyçykut “Ëngjëjt e tepërt” ngjan me një rrëfim
autobiografik të tendosur. Është e pamundur të mos e ndjesh Ardianin tek romani
tjetër “Sy”. Citoj Ardianin, sepse është shkrimtari që kam lexuar së fundi dhe
jam shprehur për të se që tani ka shkuar
shumë larg dhe shumë lart. Pena e një shkrimtari të madh ka aftësinë të të
mashtrojë bukur, aq bukur, sa që e ndjen kudo, e beson që është ai, se nuk
thotë gënjeshtra, se të gjitha kanë ndodhur, edhe kur thotë që nga pjergullat
rridhte supë.
Kjo gjë ndodh edhe me mua. Unë jam edhe s’jam te romani “Kukullat
e pyllit”, ndoshta është aty një tjetër, që për çudi ngjan me mua, një rrugaç
nga qyteti, siç më quajti dikur kryetari i këshillit të atij fshati. “Kukullat
e pyllit” është një roman i menduar gjatë, që para viteve tetëdhjetë, kur
sistemoja mendimet për të ndërtuar një konceptim timin për letërsinë.
Dorëshkrimi i parë i tij është shkruar në ato vite dhe u la mënjanë. Atje
merrem me krizën e kohës dhe të hapësirës që sjell si pasojë krizën e
personalitetit. Gjithnjë mendoja kështu: kur dikush brenda një
njëzetekatër-orëshi shkon nga Tirana në Paris, shikon Luvrin dhe mrekulli të
tjera, ndërsa dikush tjetër, pò brenda atij njëzetekatërorëshi, i bie njëqind
herë vërdallë qëndrës së Kajatit dhe shikon pò njëqind herë fytyrën e Baxhos e
të Billit, padyshim që nuk janë në raporte të njëjta kohe dhe hapësire.
Gjithashtu, pa pikë dyshimi, personalitetet e tyre nuk ngjajnë. Fillon kriza,
indiferentizmi, jeton dhe s’jeton, ngjarjet e vogla që përsëriten pikëpërpikë
të duken sikur edhe ndodhin edhe nuk ndodhin, kjo për faktin se truri i mëson
përmendësh, aq sa të duket sikur i shpik kujtesa.
Nuk dua të zgjatem tepër këtu, këto gjëra i thotë më mirë vetë
romani.
Revista Haemus: Mendësia shqiptare e
ballkanike e përfton gabueshëm kalimin e dhuntive nga ati tek biri. Kjo është
rrënjosur në kokat tona falë nepotizmit jo rrallë shkatërrimtar që ka sunduar
trojet e politikës dhe të ekonomisë. Pakkush kujtohet sot të përmendë breznitë
e tëra të lahutarëve, që, duke i kaluar vargjet, zërat dhe mjeshtërinë e të
kënduarit nga stërgjyshi tek stërnipi mbajtën gjallë Eposin tonë të famshëm.
Edhe më pak të tjerë sjellin ndërmend se, në traditat mistike, pikërisht Ati
kryen lindjen e madhe. Na thoni diçka për djalin tua,j Andin, poet e piktor,
autor i disa vëllimeve poetikë, zë i mirëdallueshëm në poezinë e sotme.
Hiqmet Meçaj: Do të doja ta jepja pak të
zgjeruar përgjigjen e kësaj pyetjeje. Ne shqiptarët ndoshta kemi pasur fatin më
tragjik në Ballkan, tragjicitet që padyshim nuk u krijua vetëm nga të tjerët,
por në shumicën e rasteve, nga ne vetë. Udhëheqësit e një populli janë pasqyrë
e po atij populli.
Tri herë në historinë e vet, në
pikat më dominante të saj, Shqipëria është shkatërruar dhe më konkretisht:
Pas rënies rob të Gentit, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, pas shkatërrimit të
komunizmit të E. Hoxhës.
1. Në vitin 168 para
Krishtit mbreti Gent ra rob sëbashku me familjen mbretërore. Po cili ishte
mbreti Gent sipas kronikave: Vrau vëllanë, Platorin dhe dy miqtë e vet.
Mori për grua Etutën, bijën e Monunit, mbret i dardanëve, të cilën e deshte
Platori. Filloi të bëhej i rëndë ndaj popullit dhe shpërdorimi i verës ia ndezi
edhe më shumë egërsinë që e kishte prej natyre. Kështu na e përshkruan Tit Livi
në “Ab urbe Condita”.
Pasojat: Iliria u
shpall Romë, u nda në pjesë (tri të tilla), filloi të humbte gjuhën nëpërmjet
shpopullimit dhe ripopullimit. Po ashtu, një vit më vonë u shkatërrua Epiri, më
saktë shtatëdhjetë qytete. Iliria humbi flotën e saj, dyqind e dyzet anije.
Vetëm robër ishin 150 mijë. Qytetet humbën peshën qytetare, çdo gjë duhej të
niste nga e para, nga baza e fshatit. Siç shihet, humbja është kolosale,
kryesisht për traditën kulturore qytetare.
2. Pas vdekjes së
Skënderbeut, por edhe më parë, gjatë luftrave të tij, ç’ishte ndërtuar në
Shqipëri, zuri të shkatërrohej. “Qytetet dhe kështjellat e lulëzuara, si
Drishti, Deja e Sfetigradi, u shkatërruan përgjithmonë. Të tjera qytete të
mëdha, si Shkodra, Lezha, Kruja, Durrësi, Berati, Vlora, Gjirokast-ra etj, ose
u shkatërruan dhe për ca kohë u bënë të pabanueshme, ose u kthyen në gjendje
fshati…” thotë Marin Barleti (shih faqen 3 të „Historisë së Skënderbeut”).
Por, duke cituar veprën
e Zija Shkodrës për qytetet dhe esnafët e Shqipërisë, mësojmë shifra të tjera
rrënqethëse. Mjafton të lexojmë për Durrësin që kishte pasur rreth 60 mijë
vetë, por nga gjithë kjo popullsi nuk mbetën as 700 burra dhe 1300 gra e
fëmijë. Qindramijëra vetë u shitën si skllevër dhe numri i të mërguarve në
dhera të huaja mendohet të ketë arritur shifrën rreth 200 mijë. Përsëri
përpjekjet shekullore për të krijuar traditë qytetare përfunduan në shkatërrim
dhe rinisje nga e para me bazë fshatin.
3. A nuk ndodhi e njëjta
gjë gjatë jetës dhe pas vdekjes së E. Hoxhës? Ky, sapo erdhi në pushtet, goditi
e shkatërroi familjet qytetare, traditën e krijuar, intelektualët dhe e filloi
kulturën e re “komuniste” me bazë fshati. Shkatërrimi më i madh ndodhi pas
vdekjes së tij, kur edhe ajo kulturë apo traditë e re qytetare, që u krijua
prej tij, u trondit dhe u ndërpre për shkak të emigrimit masiv të një të tretës
së popullsisë aktuale, kryesisht intelektuale.
Pikërisht për këto që
citova, jo për të dënuar historinë, por as për të thënë se të gjitha të këqijat
na kanë ardhur nga armiqtë apo të huajt, unë e quaj thesarin më të madh të një
populli trashëgiminë kulturore-qytetare të tij dhe është detyrë e të gjithëve,
kryesisht e atyre që udhëheqin, ta ruajnë atë. Gjë që fatkeqësisht nuk ka
ndodhur dhe, me sa duket, nuk po ndodh. E kam trajtuar edhe në romanin
“Kukullat e Pyllit” këtë ndërprerje, këtë krizë të personalitetit, - që ka
lidhje me personalitetin e një kombi, - që fatkeqësisht nuk është një kujtesë e
papërsëritshme.
Ju më pyesni për Andin. Është e çuditshme se si kaq papritur
filloi të shfaqet në letërsi para gjashtë vjetësh, pasi ka dhënë shënja talenti
në pikturë, për të cilën ka studiuar. Unë nuk i kushtova fare rëndësi, as ato
që shkruante nuk ia lexoja, i lexonte me poetët e këtushëm. Tek Andi, siç
duket, veproi më shumë thirrja e genit të trashëguar prej meje, letërsia. Tani
gëzohem kur marr vesh se ia pëlqejnë poezinë, ka zë të veçantë. Kjo më mjafton.
Ka shumë rrugë për të bërë, bërryla, anashkalime, rëndësi ka të mos lodhet, të
bëjë atë që ka në shpirt e në mendje. Jam i bindur se ka talent dhe, që talenti
të shprehet plotësisht, duhet, siç thashë pak më lart, të mos lodhet. E di,
tani që ka prekur cilësinë, pikërisht tani do të fillojnë ta godasin, ta lënë
mënjanë...
Vazhdimësia e traditës është gjëja më e mrekullueshme, nepotizmi,
gjëja më e shëmtuar.
Nepotizmi është dhunë, trashëgimia kulturore-liri.
Revista Haemus: Si e shihni mërgimin e tanishëm? Në disa nga
tregimet tuaja, dhembja dhe malli tejçohen me mjeshtëri të rrallë. Meqë fati ju
ndali (hëpërhë) në Greqi, a ndjeni se hapësira kulturore greke jua ka pasuruar
sadopak vizionin poetik? Globalizimi i ka mërguar në skajet e jetës veprat e
autorëve të mëdhenj. Ç’vend zë krijimtaria e Kavafit, Seferit, Elitit, bie
fjala, në mendësinë e sotme të fqinjëve tanë ?
Hiqmet Meçaj: Mërgimi nuk është vetëm fatkeqësi, por edhe zhvillim,
përzierje kulturash, popujsh, shkrirje e tyre dhe krijim popujsh apo kulturash
të reja të pleksura. Kjo ka ndodhur dhe do të ndodhë. Nga lëvizja e njeriut të
parë prej Afrike (nëse i besojmë kësaj teorie), u populluan Evropa dhe Azia.
Krijimi i perandorive të mëdha - greke, romake, ruse, amerikane, anglo-saksone,
kontaktet e popujve, sollën ndryshime të jashtëzakonshme. Mirëpo është ndryshe
kur shkruan. Letërsia nuk merret me statistika, analizon turbullimet njerëzore,
prishjet e ekuilibreve.
Duke u ndodhur në Greqi,
duke mësuar gjuhën e këtij populli (vetëm sa për të lexuar), u përqëndrova edhe
në letërsinë që shkruhet këtu. Kuptohet, nuk është Greqia e kolosëve të
lashtësisë, por gjithsesi vazhdon të shkruhet letërsi e mirë. Këtu më tepër
parapëlqehet Eliti, është më i propaganduari. Në rrethet intelektuale të flasin
më mirë për Kavafin. Këto ditë u nda nga jeta poeti i madh i fundit i plejadës
së vjetër, Sahturi, prej të cilit kemi përkthyer së bashku me Andin njëqind
poezi dhe, kur të na krijohet mundësia, do t’ia botojmë.
Grekët nuk kanë ndonjë
respekt të veçantë për letërsinë shqiptare, nuk e njohin dhe as që kanë dëshirë
ta përkthejnë për ta njohur. U mjafton vetëm një emër, të tjerë janë botuar e
botohen me miqësira apo rekomandime. Na quajnë me tendencë popull të
prapambetur, të paaftë për të krijuar kryevepra. Fatkeqësi e tyre, jo e jona,
mendjemadhësi tipike greke! Megalomani!
Revista Haemus: Kur keni qënë për herë të fundit në Shqipëri? Si ju
duket tani vendi, nga i cili një fat i pashpjegueshëm, apo një bashkëpunim
rrethanash, bënë të largohen artistë e intelektualë të panumurt, që padyshim do
t’i japin tonin kulturës dhe qytetërimit shqiptar, siç ka ngjarë edhe në periudha
të mëparshme historike? A e ka zënë gjumi ndaj mërgim-tarëve “Tokën e pagjumë”?
Hiqmet Meçaj: Në Shqipëri kam qënë kohët e fundit para pesë vjetësh,
kur më vdiq nëna. Nëna më bëri një nder të madh, vendosi të vdiste pikërisht
kur leja ime e udhëtimit donte edhe dymbëdhjetë ditë të mbaronte. Kështu që
arrita ta shoh në çastet e fundit, kurse ajo nuk më pa. Megjithatë i mbylli
sytë në krahët e mi.
Vlora m’u duk një kaos i
vërtetë. Edhe deti ishte ndarë në parcela. Gjithë shokët e mi intelektualë
ishin larguar prej saj, disa jashtë vendit, si puna ime, disa në kryeqytet.
Vlora ishte ripopulluar. Kudo më pyesnin mua, vlonjatin: nga të kemi more shok.
E ndjeva veten më mërgimtar se këtu.
Revista Haemus: Në letërsinë e sotme shqipe kanë ndodhur shëmbje e
rritje të pazakonta. Mund të thuhet se në asnjërën nga letërsitë e tjera të
zonës nuk janë botuar në një kohë kaq të shkurtër kaq libra të veçantë e që
premtojnë të kthehen në gurë themeli. Kurse nga pikëpamja mediatike duket se
ende nuk po shpëtojmë nga “bllokada” e disa autorëve që bënë emër dikur dhe që,
me atë emër, rropaten t’u zgjasin jetën librave të tyre. Si e përfytyroni
lexuesin, që tani është ende në pelena?
Hiqmet Meçaj: Diçka thashë edhe më lart për këtë gjë. Nuk jam shumë
në kontakt me ç’shkruhet kohët e fundit. Megjithatë vë re një fenomen: në
letërsinë tonë të re ka shumë imitime moderniste. Lexon poezi apo prozë që
ngjan me letërsi të përkthyer. Imitohen autorë botërorë që kanë shkruar para
rreth një shekulli, imitohen, për shembull. hermetizmi, futurizmi, simbolizmi,
realizmi magjik, surealizmi, etj... Pak vetë shkelin truallin e tyre, të tjerë,
duke dashur të jenë modernë a postmodernë, vetvetiu vjetërohen, shkojnë pas.
Është tjetër gjë të ecësh përkrah kulturës bashkëkohore botërore të të shkruarit,
tjetër gjë të shkosh pas në kohë e të jesh i vjetëruar, të imitosh dhe të
shpallësh se po bën diçka të re, kur ajo e re është bërë nga të tjerë para teje
dhe shumë më mirë sesa nga ti. Por ka shkrimtarë të vërtetë shqiptarë (dhe kjo
më gëzon), vepra e të cilëve është e denjë për të konkurruar. Mirëpo këta lihen
në hije prej atyre që rrojnë akoma me lavdinë e krijuar nga pushteti i kaluar
apo i tanishëm, jo nga vepra. Diçka duhet të ndryshojë, për këtë duhet të
luftojnë ndershmërisht sidomos shkrimtarët e rinj që po afirmohen sot me vlera
të vërteta.
Revista Haemus: Na thoni diçka për miqtë e shokët, me të cilët qani
hallet e ndani gëzimet.
Hiqmet Meçaj: Nga letërsia, mendoj unë, kam fituar vetëm miq e shokë.
Por miq e shokë të vërtetë ndoshta janë pak. Ky është një fakt. Këtu në Athinë
bëjmë një jetë disi aktive. Dalim çdo të diel në ndonjë klub shqiptar dhe
bisedojmë për letërsinë me gotën e rakisë përpara. Kemi bërë dy antologji të
krijuesve të këtushëm, në prozë e poezi dhe tani po i përsëritim. Në greqisht
nuk kam botuar asgjë, sepse këtu ndihmojnë kryesisht ata që janë me kombësi
greke. Por edhe tek ne nuk shkon çdo gjë vaj. Krijojmë shoqata shkrimtarësh,
mendojmë se zgjedhim më të mirin për të na drejtuar dhe ky “i menduar nga ne si
më i miri njeri” na e rrëmben shoqatën, gjë kjo e përsëritur disa herë.
Nga miqësitë e reja do
të doja të përmendja familjen Kyçyku. Gjithnjë prej tyre më vijnë gëzime në
këto çaste të vështira që po kaloj e që nuk kam dëshirë t’i them. Kam shprehur
mendimin se ata të dy, at e bir, po ringjallin traditën e dikurshme rilindase,
kur nga Bukureshti na vinin rreze të vërteta drite. Zoti që ua ka ndriçuar
ballin me talent, nuk harroi t’ua mbushë zemrën me hire njerëzore.
Revista Haemus: A keni ndonjë ngjarje apo ndonjë thënie që t’ju ketë
prirë në jetë?
Hiqmet Meçaj: E kam një ngjarje që më ka prirë në jetë. Duket si e
parëndësishme për të tjerë, si e pavënëreshme, por tek unë ka ndikuar thellë.
Kjo ka ndodhur në fëmijëri, kur isha rreth tetë vjeç. Është hera e parë që kam
dëshirën ta rrëfej, pra ju rrëfehem.
Duhet të kem qënë në
klasën e dytë. Shkolla jonë Nr. 2 ndodhej në lagjen Muradie, pranë një xhamie
të kuqe. Ngjitur me shkollën kishin qënë shtëpi të të pasurve, tregtarëve të
konfiskuar. Dyqanet me qepenët e rëndë ishin plaçkitur. Nuk dinim ç’kishte
brenda tyre. Një ditë, drejtori i shkollës më nxjerr nga klasa bashkë me dy të
tjerë, na çon te një qerre me dy kuaj dhe na thotë të ndihmojmë karrocierin.
Karrocieri na fut në
njërin nga ishdyqanet. Qe i mbushur
me libra. Libra nga toka deri në tavan. Ishte një sallë e madhe, sa një ahur.
Na urdhëron të ngarkojmë libra në karrocë. Mbaj mend se disa ishin aq të
mëdhenj, sa mezi i ngrinim dy vetë.
Pastaj hipëm në karrocë dhe bëmë qejf deri te fusha e aeroplanit.
Ishte goxha rrugë e gjatë. Atje i shkarkuam, karrocieri i spërkati me vajguri
dhe ne u ngrohëm në flakët. Sa bukur digjeshin librat, pa rënkuar, pa kërcitur.
E bëmë këtë rrugë disa herë dhe disa ditë.
Babai im vuri re blozë në rrobat e mia dhe më pyeti: „Ku je
bërë kështu me katran”? I tregova. Më pyeti për figurat e librave dhe, kur unë
i tregova për një burrë me kapele, bërtiti: „Budalla, ke djegur
Bonapartin! U tremba nga britma e tij dhe i thashë: „Bonapartin e dogji
karrocieri, ne vetëm sa u ngrohëm dhe bëmë qejf mbi karro”.
Që nga ajo ditë nuk mora më pjesë në djegien e librave. Një herë,
-ishte ditëlindja ime, - u çudita. Babai më solli tre libra të Gorkit dhe më
tha t’i lexoja. Duhet t’u kthesh borxhin librave, ndryshe gjithë jetën do të
kesh mallkimin e tyre.
Që nga ajo ditë fillova të lexoja libra si i uritur, shkoja në
bibliotekë, huazoja vepra nga njerëz të ditur. Nuk i zgjidhja fare, rëndësi
kishte për mua të kishin shkronja e të quheshin libër.
Ato kohë fillova të shkruaja edhe vjershat e para, ndoshta ndjeja
që duhej t’u ktheja borxhin librave që unë vetë kisha ndihmuar të digjeshin
atje te fusha e aeroplanit. Siç duket, më zuri mallkimi i librave, u bëra
shkrues librash.
P.S. Të gjitha sa thashë më lart edhe mund të mos kenë ndodhur,
por mua të paktën më duket sikur kanë ndodhur. Rrënqethem kur mendoj se disa
prej tyre edhe mund të ndodhin.