Ky shkrim nuk merr përsipër të shterojë katërcipërisht shkaqet që e lindën
modernizmin, historike apo sociale, as meritat e të metat e tij. Është e
vërtetë se modernizmi, me degëzimet e shumta, solli dhe po sjell pasuri të
pafundme veprash dhe kryeveprash në të gjitha fushat e letërsisë dhe të artit,
stile, mjete shprehëse. Është gjithashtu e vërtetë se zbulimet e mëdha në botën
e shkencave, sidomos në fizikë, tronditën mjaft pikëpamjet filozofiko-estetike
tradicionale, duke hedhur bazën për platforma të reja të mendimit, mbi të cilat
do të lindej modernizmi.
Filozofi estet amerikan P.
Blank është shprehur se gjithë merita e Shredingerit, Hajzenbergut,
Dirakut, Borit, qëndron në formulimin se “bota kuptohej si diçka e përbërë nga
thërrmija materiale, kurse doli në fakt se është një sistem valësh, qendër e
një cikloni valësh ose luhatje e eterit imagjinar”. Sipas tij ishte meritë e
zbulimeve të mëdha shkencore të autorëve të mësipërm që materia u bë sinonim i
energjisë. Pas kësaj, po sipas tij, tani materies s’i mbetet fare gjë dhe çdo
aspekt qëndrueshmërie bëhet iluzor. Blanku është i mendimit se njerëzimi jeton
në një botë hijesh, ajo që ndodh në të vërtetë nuk mund të kuptohet dhe çdo
gjë, deri te sendet e njerëzit, janë fantazma të vetes së tyre. Kështu që
arti bëhet abstrakt, sepse vetë bota është bërë abstrakte.
Para një hopi të tillë të shkencës, që do të përgatiste shtysën aq të madhe
të zhvillimeve të shekullit XX, njerëzimi ndjen krizën e personalitetit të vet.
Estetja Sjedakova vëren se modernizmi nisi në kohërat e ashtuquajtura të krizës
së personalitetit dhe kësisoj duhej të kishte punë me këtë krizë. Meqë gjërat
koklaviten, nuk janë më aq të thjeshta si më parë, sipas saj, duhej të
krijoheshin forma të reja më reale se ato që zotërojnë në kohën e tashme:
kërkohej një harmoni e re, më e ndërlikuar, më e thellë.
Kriza e personalitetit
ndjehet fuqimisht në të gjitha rrymat moderniste, te simbolizmi, dadaizmi,
surrealizmi, ekzistencializmi, përroi psiqik, antiromani, realizmi magjik,
etj.*
Te përfaqësuesit e
shquar të “përroit psiqik”, Prusti, Xhojsi, Kafka etj, si dhe ata të
ekzistencializmit si Sartri, Kamy, kriza e personalitetit përftohet në gjëndje
unikale, herë si vetizolim, neveri, bashkëfajësi e herë tjetër si paaftësi për
të perceptuar botën materiale jashtë botës iluzore.
Kafka është i mendimit
se njeriu nuk mund të ketë personalitet, përderisa jeton në situata absurde.
Xh. Xhojsi, në romanin
“Ulisi”, botuar në vitin 1924, shprehet me gojën e njërit prej personazheve se
“jeta e secilit nga ne është baras me shumë ditë njëra pas tjetrës. Duke kaluar
përmes vetvetes, ne takojmë vjedhës, shpirtëra, trima, pleq, të rinj, gra, të
reja, vëllezër, bashkëpunëtorë. Por te ata takojmë gjithmonë e gjejmë veten
tonë”.
Kriza e personalitetit
është një temë mjaft e gjerë, që kërkon vëmendje dhe trajtim të veçantë për të
kuptuar thellë krijimtarinë moderniste. Por ajo lidhet ngushtë me krizën e
kohës dhe nuk mund të vështrohet asnjëra më vete, pasi prej tyre rrjedhin edhe
prurjet e të në fushën e gjuhës, simboleve, shenjave e kodeve të tjera.
Teoria e relativitetit e
Ajnshtajnit, sipas së cilës bota nuk është me tre përmasa, por me katër, ku
trupat e ndryshëm nuk kanë vetëm gjatësi, gjerësi, thellësi, por edhe kohë të
ekzistencës së tyre, nuk mund të mos prekte krijimtarinë letrare e artistike.
Bergson e
konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën. Sipas tij kujtimet janë
faktor vendimtar në jetën e njeriut, bazë e ekzistencës së tij. Ai kështu i hap
shtigje me filozofinë e vet letërsisë së “përroit psiqik” të Prustit, Xhojsit,
Kafkës.
Kujtimet nuk paraqitin
jetën e njeriut, por e gëlltitin atë, e vënë nën pushtetin e tyre; nuk janë
mbresat që na rrëfejnë për jetën, por jeta përbëhet nga vetë kujtimet.
Shkrimtarët modernistë e
mohojnë rrjedhjen e kohës në një drejtim. Copëzimi i kohës, u bë për
modernistët pikënisje e irracionalizmit, ku personaliteti copëzohet në gjëndje
të kundërta shpirtërore. Copëzimi i kohës jepet sidomos në antiromanet e Rob-Grijesë,
ku shohim kaos ngjarjesh që duken absurde, ngaqë koha jepet e coptuar dhe e
çliruar nga lidhjet shkak - pasojë.
Sipas A. Hauzer (estet amerikan), kujtesa mbi kohën është një
periudhë e caktuar e jetës sonë dhe s’ka ekzistencë reale.
Platforma e estetikës
moderniste për hapësirën dhe kohën është ndërtuar duke u mbështetur te
filozofia pozitiviste e Mahut dhe Avenariusit, ku hapësira dhe koha janë vargje
të rregullta ndijimesh
Për modernistin, e
shkuara ende s’ka qenë, ajo pret të ardhmen e saj. Forma e kohës ka kaluar
pakthyeshëm...mbetet vetëm montazhi mekanik i copëzave, në mbledhjen e të
cilave nuk parakuptohet asnjë lloj kufizimi, kurse shenjat janë të kufizuara e
të zbrazëta.
Eliot - Në fundin
tim është fillimi im.
Kavafis - ...Mësoje se
kurrë,
askush nuk lindi dhe nuk vdes askush. poezia
“përjetësi”
Paul Celan – Duke ia
hequr kohës guackën, e mësojmë të ecë –
koha kthehet në guackë. –Poezia “Corona”
Në jargë paravdekje nën parzmën e erërave dhe hëna
plastë si bombë.
Një tjetër tokë ardhtë! –Poezia “Jo këtu dhe jo menjëherë”
Elitis – Asgjë nuk vjen.
Asgjë
nuk shkon.. - Poezia “Klima e mungesës”
mbledhje të bardha, shuma të zeza. -Poezia “Përvjetor”
Jetojmë veç falë përjashtimit
shtiremi se asgjë nuk ndodh. - Poezia “Lufta e Trojës”
A. Breton te “Manifesti
i parë i surrealizmit” (1924), thotë: “Unë besoj në bashkimin e ardhshëm të
këtyre dy gjendjeve, të cilat në vështrim të parë duken si të kundërta: gjumit
dhe realitetit në një realitet absolut, në një superrealitet”.
Sipas modernistëve gjuha
është pushtet tiranik përdhunues, ajo nuk e zbulon botën, por e mbyll me shtatë
dryne që duhen thyer, shprehet Sjedakova. Kurse në estetikën semiotike objekti
themelor i vëmendjes së artistit duhet të jetë procesi i ndërtimit të veprës
artistike, jeta e pavarur e fjalëve dhe jo njerëzit, sjelljet, mendimet,
ndjenjat e tyre. Arti në tërësi shpallet gjuhë dhe vlera estetike e veprave
artistike lidhet me strukturat e shenjave të ndryshme dhe me raportet e tyre
formale.
Shkrimtarët modernistë
ndjejnë terrorin verbal, shkatërrimin e gjuhës, gramatikës, sintaksës. Kjo edhe
te përroi psiqik, dadaistët, futuristët, ekspresionistët, surrealistët,
përfaqësuesit e antiromanit.
Të ashtuquajturit
chozistë (sendistë), pasi kanë përjashtuar njeriun nga qendra e artit, përdorin
një gjuhë natyraliste, me fjali të gjata dhe plot imtësira. Për modernistin
tjetër kod ka shkrimtari, tjetër lexuesi e përderisa ekzistojnë dy kode të
tillë, më tepër rëndësi ka ai i të parit.
Te ky fragment i Rob-Grijesë ndjehet fort mirë se si vepra letrare është
vetë gjuha. “Tetë gishtrinj të shkurtër, të trashë prekin njeri tjetrin. Pjesa
e prapme e dorës së djathtë është mbi pjesën e brendshme të së majtës. Gishti i
madh i së majtës përkëdhel thoin e gishtit të djathtë, në fillim lehtaz, pastaj
e shtrëngon më me forcë. Më vonë e ndryshojnë pozicionin...”
Ka kaluar më se një
shekull që nga fillimet e modernizmit, i cili u degëzua në dhjetra shkolla e
rryma, secila me përfaqësues të shquar e me kryeveprat e veta. Në se shkencat
moderne të kohës hodhën hapat e para të mëdha dhe “materia u bë sinonim i
energjisë”, duke krijuar iluzionin e shkatërrimit të saj, edhe letërsia e artet
e të gjitha llojeve kërkuan e gjetën mjete të reja shprehëse, stilistike e
gjuhësore, duke i gjallëruar ato. Shohim kompozicione të reja, vendosen të
tjera pozicione filozofiko-estetike, personazhet ndihen më ngushtë se më parë,
bota konceptohet krejt ndryshe, bëhet më e imtë, më e copëzuar.
Kjo vihet re më mirë, në
se lexon në të njëjtën kohë një roman të Balzakut dhe një të Kafkës apo
Markezit. Pikërisht imtëzimi i botës, apo mikrobotizimi, bëhet një dukuri tejet
e dukshme në zhvillimin e mëtejshëm të shkencave, të cilën nuk mund ta lërë pa
vërejtur as shkrimtari. Raportet makrobotë-mikrobotë lidhen më ngushtësisht, po
dhe acarohen nën trysninë e streseve të ndërsjellta.
Të gjitha veprat letrare
e shfrytëzojnë kohën në drejtim të kundërt të saj. Në se koha realisht rrjedh
në një drejtim, e shprehur gjuhësisht kështu: vjen nga do të..., prek po
dhe shkon te isha, që janë përkatësisht e ardhmja, e tashmja dhe e
shkuara, në letërsi ngjarjet asnjëherë nuk rrjedhin në këtë kah, por me isha
dhe rrallëherë me jam, kurrë me do të. E ardhmja ose ajo që
shprehet me do të, është një kohë iluzore, që pritet të ndodhë, mund
edhe të mos ndodhë, mundet të jetë edhe një dëshirë, vegim, apo trillim i yni,
një zanafillë e mikrobotës njerëzore. E ardhmja ose ajo që shprehet me do
të, është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, megjithëse e mjegullt dhe
pa konture të dukshme, është ajo që pritet në mënyra të ndryshme, me gëzim,
neveri, tmerr, entusiazëm, apo indiferentizëm. Edhe e shkuara, ose ajo që
shprehet me isha, është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, edhe ajo
pa konture tepër të qarta, është e deformuar dhe aspak e njëllojtë, qoftë edhe
për dy vetë, të cilët e kanë përjetuar bashkërisht të njëjtën ngjarje. Është
një kohë e ftohtë, emocionet e së cilës gjithnjë largohen, mjegullohen, deri sa
një ditë humbin krejtësisht, në se nuk janë riprodhuar. Kurse e tashmja, ose
ajo që shprehet gjuhësisht me po, është një kohë tepër e shkurtër,
një grimcëz, vjen me shpejtësi nga do të dhe largohet po me
shpejtësi te isha. Kjo kohë kaq e grimcuar, që do ta quaja “koha reale”, i përjeton të tria kohët njëherësh.
Ajo e pret të ardhmen në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr,
entusiazëm, apo indiferentizëm, përjeton gjithçka që sjell ajo dhe i përcjell
drejt së shkuarës, me dhimbje, gëzim, shpresën e ritakimit, rigjetjes, ankthin
e harrimit, humbjes, zhgënjimit. Në se e ardhmja vjen pambarimisht dhe e
shkuara largohet pafundësisht, e tashmja, tejskajshëm e vogël, pret e përcjell
nën trysnitë dhe streset e dy të tjerave, të cilat në krahasim me të janë
makrobotë. Në se e tashmja është kohë
reale, krijuar nga e ardhmja që vjen për t’u bërë kohë reale vetëm për një
grimë, atëhere lind pyetja: po jeta vetë ç’është? Mos vallë shuma e këtyre
mikrogrimcave reale të së tashmes? Apo pritja e prurjeve të mundshme e iluzore
nga e ardhmja, ose rrjedhje drejt së shkuarës e këtyre mikrogrimcave, që, pasi
janë konsumuar, largohen pambarimisht deri në shuarje?
Në se të gjitha këto do të shndrrohen në lëndë letrare, shkrimtari do të
bëhej tepër arbitrar dhe i dhunshën në se i imponon lexuesit si kohë reale të
shkuarën, për ta bindur atë se gjithçka ndodh vetëm kështu e jo ndryshe. Por
lexuesi i ndjen trysnitë e të tria kohëve njëherësh, ndjen se si personaliteti
i shtypet nën këto trysni dhe jeta reale e tij është vetëm një grimcë e ardhur
nga një kohë e turbullt që ai e ka përfytyruar në mënyra të tjera e që ka
rrjedhur me shpejtësi drejt së shkuarës duke e kënaqur apo zhgënjyer dhe vetëm
mendimi se edhe ai, në një të shkuar jo tepër të largët, në fillim do të
shndrrohet në një kujtim që pak nga pak do të shuhet deri sa të humbasë
përfundimisht, sikur s’ka qënë kurrë. Ndoshta do të duhej t’i jepnim deridiku
të drejtë Sjedakovës kur pohon se kërkohet një harmoni e re, më e koklavitur,
më e thellë, apo Bergsonit, që e konsideronte kohën ireale dhe e
barazonte me kujtesën.
*Autori i
shkrimit u është referuar edhe disa burimeve që ka përdorur prof. A.Uçi.